Język łowiecki

Słownictwo myśliwych należy do najdawniejszych przejawów kultury łowieckiej. Ukazuje bogactwo i barwność języka naszych przodków.

Z nastaniem kultury nowożytnej oraz upowszechnieniem współcześnie rozumianego myślistwa wykształcił się swoisty język porozumiewawczy myśliwych. Geneza słownictwa łowieckiego sięga czasów prasłowiańskich, a jego rodowód wywodzi się ze staropolszczyzny i początków polskiego języka literackiego. Jego największy rozkwit przypada na XV–XVII wiek, kiedy za sprawą władców i czerpiącej od nich wzorce szlachty, stosowanie słownictwa myśliwskiego weszło do trwałych kanonów zachowań myśliwskich.

Znajomość i stosowanie języka łowieckiego wynikała z głębokiej, mocno zakorzenionej i przez pokolenia pielęgnowanej tradycji. Używanie słownictwa obowiązywało wszystkich przystających do grona myśliwych i należało do podstawowych wymagań stawianych młodym adeptom sztuki łowieckiej. Język myśliwych zrozumiały był głównie dla ludzi wtajemniczonych, myśliwych i leśników. Przekazywany przez pokolenia ulegał wzbogaceniu o wiele terminów i określeń regionalnych i gwarowych, a także zaczerpniętych z mowy potocznej nie ustrzegając się także wpływów obcojęzycznych naleciałości.

Współcześnie słownictwo łowieckie w życiu myśliwych odgrywa i powinno odgrywać ważną rolę, służąc porozumiewaniu się, a zarazem przyczyniając się do wzbogacenia i upiększenia oprawy łowiectwa.

Język łowiecki zawiera szeroki zasób terminologii dotyczących podstawowych pojęć z zakresu łowiectwa, Zawiera liczne hasła znaczeniowe obejmujące wszystkie dziedziny łowiectwa, a zwłaszcza wygląd, zachowanie zwierząt łownych, elementy tradycji, zwyczajów, sokolnictwo, kynologię, elementy gospodarki łowieckiej, wykonywania polowań, ubiór myśliwego, broń myśliwską oraz akcesoria myśliwskie.

Warto przy tym zauważyć, że język łowiecki nie jest zamkniętym zasobem słów, a z rozwojem łowiectwa pojawiają się nowe przykłady słownictwa i określenia, zaś niektóre starsze nieużywane terminy odchodzą w zapomnienie.

Słownik polskiej gwary łowieckiej

– A –

ambona – stanowisko strzeleckie nad ziemią, zbudowane na słupach, czasem na drzewie

anons – oszczek – głos psa oznajmiający znalezienie zwierzyny

antabka – bączek – uchwyt na pasek do broni

awantaż – kątowe odchylenie kolby względem poziomej osi lufy

– B –

babrzysko – miejsce kąpieli dzików i jeleni

badylarz – samiec łosia, o porożu w formie odnóg a nie łopat (zobacz: łopatacz)

badyle – kończyny jelenia, łosia

bałuchy – oczy zająca (trzeszcze)

barłóg – legowisko dzików, niedźwiedzi

basior – dorosły samiec wilka

basista – jeleń byk wyróżniający się grubym głosem na rykowisku

biegi – nogi dzika

bekowisko – okres, miejsce godów u danieli

biała stopa – teren polowania całkowicie pokryty śniegiem

bielenie – zdejmowanie skóry z upolowanego zwierzęcia

blaski – oczy zająca (trzeszcze)

bobki – odchody zająca

bokobrody – kępki dłuższych włosów czuciowych, wyrastające na policzkach rysia, żbika

breneka – potocznie o naboju i pocisku kulowym do broni śrutowej

brok – nazwa określająca drobny śrut

bródka – krótkie piórka u nasady ogona słonki, element ozdobny kapelusza myśliwskiego

bukowisko – okres godowy u łosi

bulgot – głos wydawany przez koguta cietrzewia podczas toków

burknięcie- odgłos podrywającego się z ziemi do lotu jarząbka

byk – nazwa samca jelenia, daniela, łosia lub żubra

– C –

cewki – kończyny sarny

chłyst – młody samiec jelenia, odganiany przez byka do chmary łań

chmara – stado jeleni, danieli, łosi i żubrów

chyb – długa i gęsta szczecina na karku u dzika

chwost – ogon muflona lub pęk długich włosów na końcu ogona dzika

comber – część tuszy zająca i niektórych innych zwierząt łownych

czarna stopa – teren bez pokrywy śniegu

cieki – nogi kuraków, np. u kuropatwy

– D –

darniak – rogacz o wybitnie słabych parostkach i małej tuszy

darz bór – pozdrowienie łowieckie, życzenie powodzenia na polowaniu

dodniówka – poranne polowanie

drgubica – sieć trójwarstwowa, posiadająca większe oka w częściach bocznych, używana dawniej do łowienia ryb, czasem ptactwa wodnego

dryling – trójlufowa broń myśliwska o różnym układzie luf

dwudziestka – myśliwska broń śrutowa kaliber 20

dwunastka – myśliwska broń śrutowa kaliber 12

dwururka – śrutowa broń myśliwska o dwóch lufach ułożonych poziomo obok siebie; inaczej dubeltówka

dzikarz – pies używany do polowań na dziki

dziwok – ptak łowczy na swobodzie

– E –

ekspres – łamana, kulowa, dwulufowa broń myśliwska

– F –

farba – krew zwierzyny

fajki – kły wyrastające ze szczęki dzika

fladry – sznury z zamocowanymi kawałkami czerwonego płótna używane do polowań na wilki

fartuszek – owłosienie wokół narządów płciowych kozy (samicy sarny)

– G –

gach – dorosły samiec zająca

gamrat – odyniec w okresie huczki

gawra – zimowe legowisko niedźwiedzia

ględzenie – głos wydawany przez łanię

grandle – szczątkowe kły w szczęce u jeleniowatych

grzęzy – wymiona samic łosia i jelenia

grzybek – kula z broni gwintowanej po rozgrzybkowaniu

guzik – zwykle pierwsze poroże kozła

guzikarz – młody kozioł o porożu w kształcie niskich stożków, guzików

gomółka – samiec okresowo nie posiadający poroża

gwizd – ryj dzika

– H –

haki – poroże kozicy

huczka – okres godowy u dzików

– J –

jasła – drabina na którą kładzie się karmę dla zwierzyny płowej

jazgot – ujadanie wilków lub psów

jaźwiec – borsuk

jednorurka – śrutowa broń myśliwska o jednej lufie

jucha – krew niedźwiedzia

– K –

kaban – duży dzik

kabanki – dziki

kantak – pazur na tylnym palcu ptaka drapieżnego

karmisko – miejsce stałego dokarmiania zwierzyny

kęsy – zęby u drapieżników

kicaj – zając, czasami królik

kiść – zakończenie ogona żubra

kita – ogon lisa

klapak – nielotna młoda lub nielotna dojrzała kaczka w okresie zmiany upierzenia

klapanie – pierwsza z czterech części pieśni tokowej głuszca

klępa – samica łosia, łosza

kniazienie – odgłos wydawany przez przerażonego zająca

kniejówka – broń myśliwska o dwóch lufach – kulowej i śrutowej

kobylarz – bardzo duży wilk

kocica – samica zająca

kocięta – młode zająca

komora – klatka piersiowa u zwierzyny

kopno – legowisko zająca w śniegu

kopyra – zając

korkowanie – trzecia z czterech części pieśni tokowej głuszca

korona – zwieńczenie poroża jelenia w formie minimum trzech odnóg

kot – samiec zająca

kotlina – zagłębienie wygrzebane w ziemi, legowisko zająca

koza – samica sarny

kozioł – samiec sarny

kraczajka – przenośna podpórka do broni (inna nazwa: pastorał)

krykucha – dzika kaczka wyhodowana w niewoli, wykorzystywana do wabienia kaczorów na wiosennych polowaniach w okresie godów

kucharka – pierwsza kaczka przybywająca na zloty

kulka – haczyk służący do patroszenia ptactwa

kulkowanie – patroszenie tuszki ptaka za pomocą kulki

kwadruplet – oddane cztery celne następujące po sobie strzały

kwiat – ogon zwierzyny płowej i borsuka

kwiatek – biała sierść na końcu ogona lisa

– L –

lampy – oczy wilka

latarnia – głowa wilka

legawiec – wyżeł

licówka – łania przewodniczka

linia – szereg myśliwych na polowaniu zbiorowym

linijka – pojazd konny, służący do podwożenia myśliwych w trakcie polowania

lira – ogon cietrzewia

liszka – samica lisa

liściarka – zebrane i zasuszone pędy drzew i krzewów, wykładane w zimie jako karma

lizawka – urządzenie łowieckie instalowane w terenie, służące do wykładania soli dla zwierzyny

locha – samica dzika

loftki – gruby śrut o średnicy powyżej 4,5 mm używany do polowania na wilki

loty – skrzydła ptaków

lustro, lusterko – jasna sierść na pośladkach u zwierzyny płowej, u nasady ogona, talerz

– Ł –

łałok – luźna, obwisła skóra podgardla żubra.

łania – samica jelenia i daniela

łańka – młoda łania, nie prowadząca cielaka

łopaty – forma poroża łosia i daniela w postaci szerokich, spłaszczonych powierzchni zwieńczonych licznymi sękami

łopatacz – samiec łosia, o porożu w formie łopat (zobacz: badylarz)

łosza – samica łosia, klępa

łoszak – młody łoś

łowiec – stara nazwa myśliwego

łyżka – ucho zwierzyny płowej

– M –

maiż – młody orzeł, jastrząb lub sokół którego zaczęto wprawiać do polowania

marczak – młody zając urodzony w marcu

medalion – trofeum w formie spreparowanej głowy z szyją zwierzęcia

michałek – młody zając urodzony jesienią (nazimek)

mięsiarz – nieetyczny myśliwy, kierujący się głównie chęcią pozyskania tuszy

mikot – wabik używany do wabienia kozłów

miot – kolejne z pędzeń na polowaniu zbiorowym

mykita – lis

myłkus – samiec zwierzyny płowej o zniekształconym, zdeformowanym porożu

mnich – samiec nie posiadający poroża

– N –

nadoczniak – druga od czaszki odnoga w porożu jelenia

naganka – naganiacze uczestniczący w polowaniu, płoszący zwierzynę w kierunku myśliwych

narogi – jadalne narządy wewnętrzne u zwierzyny grubej

na kulawy sztych – na ukos z przodu

na sztych – na wprost z przodu, przodem

nazimek – młody zając urodzony jesienią (michałek)

nęcisko – miejsce wyłożenia przynęty dla zwierzyny łownej

niedolisek – młody lis

norowiec — pies do polowania w norach lisich lub borsuczych

– O –

oczniak – pierwsza od czaszki odnoga w porożu jelenia, daniela

odyniec – samiec dzika

omyk – ogon zająca

opierak – trzecia od czaszki odnoga w porożu jelenia

organista – młody byk, pierwszy rozpoczynający rykowisko

ostatni kęs – zielona część rośliny, którą wkłada się upolowanej zwierzynie roślinożernej do pyska

– Ó –

ósmak – samiec z rodziny jeleniowatych o porożu z czterema odnogami na jednej z tyk.

– P –

paśnik – drewniana konstrukcja służąca do dokarmiania zwierzyny grubej, szczególnie w okresie zimowym.

parkoty – okres godowy u zajęcy

parostki – poroże rogacza

patry – oczy zająca

perły – charakterystyczne wyrostki kostne na porożu u jeleniowatych

perukarz – kozioł o zdeformowanym porożu w formie narośli pokrytej scypułem

pędzel – kiść dłuższych włosów u nasady penisa jelenia, muflona, dzika

piastun – młody niedźwiedź, pozostający z matką do następnego roku

pielesz – gniazdo ptaka drapieżnego

pies – samiec lisa, borsuka, jenota

płowa zwierzyna – sarny, daniele, jelenie i łosie

podryw – sposób polowania, polegający na strzelaniu do ptactwa wypłaszanego przez samego strzelca

pokot – ogół upolowanej zwierzyny, ułożony na zakończenie polowania z zachowaniem myśliwskiej hierarchii gatunków

polano – ogon wilka

pole – określenie wieku psa myśliwskiego – rok pracy psa

ponowa – świeży śnieg

posoka – farba, krew zwierzyny grubej

posyp – paśnik dla kuropatw i bażantów formie daszku

przelatek – dzik w drugim roku życia

pudlarz – myśliwy, który podczas polowania grupowego oddał najwięcej chybionych strzałów

– R –

rabiec – młody ptak łowczy, jeszcze pstrokaty; lub (z ros.), młody sokół lub jastrząb, nazwa od rabego koloru upierzenia

rapcie – racice dzika

rogacz – samiec sarny

rosochy – poroże łosia w formie łopat

rozłoga – rozstaw poroża zwierzyny płowej

róże – pierścienie kostne u nasady poroża zwierzyny płowej

rudel – stadko, stado saren

rykowisko – okres, miejsce godów jeleni

– S –

sadyba – koliba, kwatera myśliwska

samura – stara samica dzika żyjąca samotnie

scypuł – owłosiony, ukrwiony naskórek pokrywający formujące się poroże

selekt – zwierzę kwalifikujące do odstrzału selekcyjnego, np. z powodu słabych cech dziedzicznych

sęki – rogowe palczaste odrosty na łopatach daniela

siadło – drzewo, na którym zasiadł na noc głuszec

siuta – samica sarny

skoki – nogi zająca

słuchy – uszy zająca

snopówka – karma dla zwierzyny w postaci niemłóconych snopków owsa lub zboża

stawka – noga lisa i borsuka

strugi – zęby zająca

strzelba – śrutowa broń myśliwska

strzyże – włosy u nasady nosa zająca

suknia – sierść zwierzyny płowej i dzika

szable – kły dzika wyrastające z żuchwy

szarak – zając

szczwacz – osoba układająca charty i ogary

szczwać – polować z chartami

szesnastka – myśliwska broń śrutowa kaliber 16

szlifowanie – czwarta ostatnia część pieśni godowej głuszca

szóstak – samiec z rodziny jeleniowatych o porożu z trzema odnogami na co najmniej jednej z tyk

szpicak – samiec z rodziny jeleniowatych w pierwszym porożu bez odnóg

szydlarz – samiec z rodziny jeleniowatych w drugim porożu bez odnóg

sztucer – myśliwska broń kulowa z gwintowaną lufą

– Ś –

ścinka – fragmenty sierści, odcięte od tuszy przez pocisk.

ślepia – oczy drapieżników

ślimy – rogi muflona

świece – oczy żubra, zwierzyny płowej, kozicy, muflona i dzika

– T –

tabakiera – zakończenie gwizdu, nos u dzika

troki – rodzaj wielorzemykowych pęt, zazwyczaj skórzanych lub sznurkowych, służących do noszenia upolowanego ptactwa.

trzeszcze – oczy zająca

turzyca – sierść zająca i królika

tusza – ciało upolowanej zwierzyny grubej

tuszka – ciało upolowanej zwierzyny drobnej

tyka lub tyczka – jedna z dwóch głównych część poroża (wieńca) jelenia, z której wyrastają odnogi

– U –

ubić – trafić, upolować

unosić – przyzwyczaić ptaka łowczego do przebywania na ręce sokolnika

– V –

varmint – rodzaj sztucera z nieco cięższą, masywniejszą lufą, bez muszki i szczerbinki.

– W –

wachlarz – ogon koguta głuszca

wadera – samica wilka

wiatr – węch u psa myśliwskiego

dolny wiatr – charakterystyczny sposób pracy psa myśliwskiego, z głową przy ziemi

górny wiatr – sposób pracy psa myśliwskiego, z głową uniesioną

warchlak – młody dziczek w pierwszym roku życia

wataha – stado dzików lub wilków

wieniec – poroże jelenia

wietrznik – nos psa i zwierząt drapieżnych

widłak – samiec z rodziny jeleniowatych o porożu z dwiema odnogami na jednej lub obu tykach

wnyk – pętla do łapania zwierzyny, zastawiana przez kłusownika

wycinek – dzik samiec w trzecim – czwartym roku życia

wykot – narodziny młodych u królika, zająca, sarny, kozicy i muflona

wyprzedzenie – zakład jaki daje się celując i strzelając do poruszającego się zwierzęcia

– Z –

zabawca – pies gończy, który nie mogąc odnaleźć tropu, głosi w jednym miejscu

zbuchtowana ziemia – kawałek ziemi, z którego została zdarta darń przez dziki

zestrzał – miejsce, w którym stało zwierzę w chwili przyjęcia kuli.

zierniki – oczy ptaków

złom – gałązka z drzewa iglastego wsadzana do pyska zwierząt ułożonych w pokocie

– Ż –

żmurek – lis o kasztanowym kolorze futra